به نام یگانه مهراز هستی

تحقق پذیری رویکرد اگرو-تکچر در کالبد کاروانسراهای سنتی ایران

راضیه لبیب زاده^۱،انسیه احمدی بادی^۲

 ^۱ استاد یار دانشکده عمران، هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی،واحد علوم و تحقیقات تهران،ایران،r.labibzadeh@gmail.com

² دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده عمران، هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی،واحد علوم وتحقیقات تهران،ایران،nceahmadi@gmail.com

 چکیده

جذب گردشگر فرهنگی بر فرهنگ جامعه تاثیر بسزایی دارد. امروزه جایگاه کشور ایران در جذب توریسم فرهنگی جایگاهی درخور شان و منزلت و قدمت و تمدن خود ندارد. این درحالی است که قطب گردشگری با رویکردهای جدیدی که با معماری عجین شده اند و با نام های مختلفی مانند اکوتوریسم، اگروتوریسم و اگروتکچر و یا حتی توریسم سبز مطرح میشوند در اقتصاد سایر کشورها هم پای صنعت و نفت رقابت میکند.

می توان با بررسی عمیق این رویکرد و بررسی اجزا و عملکرد کاروانسراهای سنتی ایران  به چگونگی  رابطه ی بین این دو پی برد و یا حتی ریشه ی این رویکردجدید را در کاروانسراهای سنتی ایران جست و فضاهای کاروانسراهای متروک شده ی ایران زمین را مطابق نیاز روز دنیا باززنده سازی کرد.

 در این پژوهش سعی شده است با روش های پدیدارشناسی ، توصیفی – تحلیلی ، استدلال منطقی، تحلیل محتوا کیفی جهت دار و همچنین رویکرد تاریخی – تفسیری به هدف نهایی یعنی بررسی رابطه میان رویکرد اگرو – تکچر و کاروانسراهای سنتی ایران دست یافت.

کلمات کلیدی

کاروانسرا ، اگرو-تکچر، معماری بومی

۱- مقدمه

می دانیم از گذشته تا به امروز کشاورزی ابعاد گسترده ای از زندگی و فعالیت ساکنان ایران را تحت پوشش قرارداده و معماری نیز از این جریان جدا نیست . تاثیر آن را می توانیم در شکل گیری روستاها و شهرهای ایران ببینیم . به نوعی می توان گفت معماری و کشاورزی با یکدیگر عجین شده اند .

اگری تکچر آمیختن معماری با کشاورزی است ( سریری ، ۳۷:۱۳۹۲). متدی جدید که در آن از قابلیت تولید محصولات در فضای شهری استفاده می شود، در این نوع طراحی مخاطب به درون فضا کشیده می شود و رابطه ای دو سویه بین آن ها به وجود می آید که موجب ارتقا کیفیت فضا ورضایت مندی مخاطب است ( سریری ، ۲۵:۱۳۹۲).

نکته حائز اهمیت دیگر این است که امروزه توریست و جذب توریست با وجود ابعاد چند گانه ی خود که پتانسیل های مثبت و منفی زیادی دارد بخش عظیمی از اقتصاد کشورها را به خود اختصاص داده است و به صنعتی جهانی بدل شده است . حال با وجود جاذبه های زیادی که در ایران وجود دارد ، فرآیند جذب گردشگر با مشکلاتی مواجه است. به گفته ی زاهدی در سال ۱۳۹۳ در کتاب مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار با تاکید بر محیط زیست صنعت توریسم همانند هر سیستم دیگری از اجزایی تشکیل شده است که برای تحقق هدفی معین با یکدیگر در ارتباط و کنش متقابل اند اجزایی مانند کشاورزی، معماری، جاذبه های طبیعی و … .

علت اهمیت موضوع جذب توریسم نه تنها به بالا بردن اقتصاد جامعه کمک میکند بلکه عاملی برای توسعه پایدار جامعه میباشد.

نکته ای که در صنعت توریسم ایران قابل ملاحظه میباشد این است که با وجود پایین بودن آمار توریست های ایران، توریسم فرهنگی جزو بالاترین درصدهای توریسم ایران است. و با این وجود متاسفانه شاهد رها کردن بناهای سنتی و ارزشمند ایران همچون کاروانسراها که جزو  بی نظیرترین بناها و شاهکارهای معماری ایران به حساب می آیند از ارزش های کشور خود غافل شده ایم. در صورتی که با باززنده سازی این فضاها در رویکردهای جدیدی که ممکن است حتی برخاسته از خود این بناهای با ارزش باشند به جذب توریسم فرهنگی کمک خواهد کرد.

گمان می رود، با ارتباط برقرار کردن بین معماری و کشاورزی یا همان رویکرد اگرو توریسم یا اگرو تکچر که در اواخر قرن بیستم پدیدار شده است، هم به جذب گردشگر و بالابردن اقتصاد منطقه همچنین حفظ و احیا معماری بومی و محیط زیست کمک کرد . به نوعی میتوان گفت با تحقق پیوستن این آرمان ها، معماری پایدار و در نهایت توسعه پایدار شکل می گیرد.

در توریسم پایدار، برای حفظ و حمایت جدی از جذابیت ها و زیبای های طبیعی، منابع مالی و اعتبارات مورد نیاز فراهم می شود.به این ترتیب، میتوان گفت که توریسم پایدار آنتی تزی برای توریسمی است که صرفا به منافع کوتاه مدت می اندیشد(زاهدی،۱۳۹۳: ۱۲۰).

اصول گردشگری پایدار را میتوان به شرح زیر بیان نمود:

1. استفاده از ماهیت پایدار گونه ی منابع
2. کاهش بیش از حد مصرف و جلوگیری از اتلاف
3. حفظ تنوع
4. برنامه ریزی
5. حمایت از نظام اقتصاد محلی
6. مشارکت اجتماع های محلی
7. مشاوره با افراد ذی نفع و عامه ی مردم
8. آموزش خدمه
9. مسئولیت بازاریابی صنعت گردشگری
10. انجام تحقیق(سقایی و مسعودی، ۱۳۹۶: ۱۱۵).

این موضوع در صورتی در جذب توریسم فرهنگی موثر خواهد بود که از تمدن ایران بهره گرفته شده باشد که بهترین گزینه در این جهت میتواند بررسی ساختار کاروانسرهای ایران و برقراری رابطه میان این رویکرد و کاروانسراهای سنتی ایران باشد.

۲-پیشینه تحقیق:

شهر مطلوب شهری است که در حین رشد و توسعه و ایجاد فضاهای جدید، کالبد و عناصر قدیمی موجود در آن مطابق با نیاز های روز احیا شده و مورد استفاده قراربگیرند(کاظمی و کهزادی،۱۳۹۵). پدیده مدرنیزاسیون در کشور تحولات زیادی دی پی داشته که یکی از مهمترین آنها از بین رفتن ارزش های معماری-شهرسازی شهرهاست. از بین بردن و فراموشی معماری و شهرسازی گذشته موجب فرسودگی بافت تاریخی، متروک شدن بناهای تاریخی و به پیرو آن مشکلات و دشواری های گوناگون دیگر است(فروزنده و همکاران،۲۰۱۵). در روند باززنده سازی بناهای تاریخی باید ارتباطی منطقی و سازنده میان فضاهای قدیم و جدید برقرار شود به نحوی که یکپارچگی شهری حفظ گردد. حفظ فضاهای قدیمی بدون تغییر غیرممکن است اما میتوان این فضاهارا باززنده سازی کرد. برای مثال باززنده سازی فضاها و کاربری های موجود در کاروانسراها با بهره گیری از الگوهای معماری و طراحی بومی و سنتی و رویکرد های به روز و مطرح دنیا با توجه به نیاز روز جامعه باززنده سازی کرد(کاظمی و کهزادی،۱۳۹۵).

صنعت معماری و توریسم و تاثیرات این دو بر یکدیگر همواره مورد غفلت واقع شده است که باید به آن پرداخته شود. دبیر انجمن صنفی انبوه سازان مسکن معماری سنتی ایران اسلامی را در جذب گردشگران این حوزه بسیار موثر ارزیابی کرد و گفت: همانطور که در بسیاری از شهرهای قدیمی مانند اصفهان، شیراز و مشهد مشاهده میکنید گردشگران برای بازدید از معماری های سنتی که درآنجا وجود دارد اشتیاق بسیاری از خود نشان داده اند و این مسئله تاثیر معماری سنتی را بر جذب گردشگر به خوبی نشان می دهد. وی در پایان به تلفیقی از ایجاد معماری ایرانی-اسلامی و معماری مدرن را در شهرسازی جدید ضروری دانست و گفت باید شرایطی فراهم شود تا در کنار استفاده از تکنولوژی که در معماری مدرن وجود دارد از معماری سنتی هم در شهرسازی جدید استفاده شود تا تاثیرگذاری فرهنگی لازم هم به این وسیله در شهرسازی جدید لحاظ شود.(URL1).

در بسیاری از کشورهای برخوردار از اکوتوریسم پیشرفته نیز گردشگری روستایی یا اگروتوریسم با اهداف و سیاست های کشاورزی در ارتباط است و غالبا به عنوان ابزاری برای حمایت از محیط زیست روستایی در نظر گرفته میشود این در حالی است که در ایران با وجود ۴فصل بودن و برخورداری از جاذبه های تاریخی و فرهنگی و باستانی است این رویکرد هنوز به درستی شناخته شده نیست و نیاز به بررسی دارد.

باتوجه به مواردی که ذکر شد میتوان پیوندی بین این دو مبحث مهم برقرار کرد. یعنی با باززنده سازی فضاهایی مثل کاروانسراهای سنتی ایران با این رویکردهای جدید مانند اگروتوریسم به معماری پایدار و توسعه صنعت توریسم کمک کرد.

چراکه از دیرباز پایداری در زندگی بشر وجود داشته است و نگاه بوم شناسانه و جهان بینی خاص انسان در تعامل با محیط به گونه ای بوده است که بشر همواره راه همسازی با محیط را برگزیده است و ارتباطی عمیق و مسالمت آمیز با محیط زیست داشته است(احمدی،۱۳۹۳: ۸). و نتایج نشان می دهد که معماری و گردشگری در تکامل و موفقیت یکدیگر تاثیرگذارند و معماری نقش اساسی در جذب توریسم دارد(خانقاهی بالا، ۱۳۹۲).

۳-بررسی عمیق رویکرد اگرو تکچر و مولفه های آن

امروزه از جمله فرصت های جدید اشتغال و توسعه که دارای جنبه های متعدد اقتصادی ، اجتماعی، اکولوژیکی و معماری است اگروتوریسم میباشد. این صنعت از شاخه های متعدد هتلداری، گردشگری تاریخی تا طبیعت گردی و اکوتوریسم را شامل میشود. کشور ایران به دلیل دارا بودن پتانسیل های قابل ملاحظه از عرصه های دارای ارزش گردشگری همواره به عنوان یکی کانون های این صنعت در قلمرو سرزمینی میتواند مطرح باشد.

در این قسمت اثرات اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و محیط زیستی توسعه صنعت توریسم با اقتباس از کتاب مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار با تاکید بر محیط زیست نوشته ی دکتر زاهدی در سال ۱۳۹۳ قرارداده شده است:

توریست در تعریفی که سازمان ملل کرده کسی است که بیش از یک روز و کمتر از یک سال در محلی غیر از محل اصلی اقامت خود بماند(زاهدی،۱۳۹۳: ۴).

در حالی که عصر جدیدی از توریسم آغاز شده است و سیر تکاملی خود را می پیماید تعداد زیادی از عوامل برون زا برآن تاثیر خواهند گذاشت. پیشرفت و توسعه فناوری و تخصصی تر شدن علوم مختلف همچون معماری در کنار مسائل مربوط به محیط زیست از جمله عواملی هستند که بر تقویت صنعت توریسم تاثیر می گذارند. همانطور که قبلا ذکر شد معماری و گردشگری تاثیر متقابلی بر تکامل و موفقیت یکدیگر دارند و معماری نقش اساسی در جذب توریسم دارد.

الگوی تعاملی صنعت توریسم(زاهدی،۱۳۹۳)

بهره وری سبز یا اگرو تکچر یا اگروتوریسم راهبردی پویا جهت هماهنگی رشد اقتصادی و حفظ محیط زیست برای توسعه پایدار است که مفهوم عملکرد بیشتر یا داشته های کمتر را میسر می سازد. مفهوم توریسم سبز در چند دهه اخیر و پس از طرح شدن مقوله ای به نام بهره وری سبز از سوی سازمان بهره وری آسیایی APO به شدت مورد توجه و استقبال دست اندرکاران قرار گرفته است(URL2).

اگرواکوتوریسم یکی از شاخه های توریسم روستایی است که با اکوتوریسم و ژئوتوریسم روابط پیچیده و تنگاتنگی دارد. این شاخه از توریسم شامل تمام فعالیت های کشاورزی است که توام با جاذبه های منحصر به فرد خود جاذب شهرنشینان به مراکز و سکونت گاه های روستایی است و این امر منجر به اقامت توریست ها در روستا و آشتی انسان با طبیعت و چشم اندازهای زیبای مزارع و فعالیت های کشاورزی سکونت گاه های روستایی می شود
(caballos,1996,197).

اگروتوریسم از ادغام دو واژه Tpurism و Agricalture حاصل میشود(شاهچراغی و واحدی، ).

الگوهای فضایی گردشگری(سقایی و مسعودی،۱۳۹۶: ۲۰)

با توجه به جدول فوق متوجه همپوشانی زیادی بین الگوهای مختلف گردشگری میشویم که گواهی روابط تنگانگ بین الگوهای فضایی گردشگری می باشد.

اگرو اکوتوریسم شکلی از جاذبه های توریستی است که فرهنگ و شیوه معشیت روستا را به بازدیدکنندگان و توریست ها عرضه می نماید اگرچه با یک سفر طبیعی . این رویکرد می تواند معرف تمام جاذبه های جنبی کشاورزی اعم از تنوع زیستی کشاورزی ، فرهنگ و معشیت روستا ، آداب و رسوم و معماری و …. نیز باشد(zumbado,2010,196).

اگروتوریسم از دیدگاه سازمان جهانی جهانگردی باید دارای مشخصات چهارگانه ی ذیل است:

1. وابسته به طبیعت باشد.
2. از نظر اکولوژیک پایدار باشد.
3. جوامع محلی میزبان در آن شرکت داشته باشند.
4. آموزش و تفسیر ارزش های سایت مهمترین بخش آن باشد( ).

در اکوتوریسم پایدار انگیزه اصلی مسافرت به طبیعت، دیدار از جذابیت های طبیعی یک منطقه شامل ویژگی های فیزیکی و فرهنگ بومی است و اکوتوریست پس از مشاهده جذابیت ها بدون اینکه خللی در آنها وارد کند محل را ترک میکند. بدین ترتیب ضمن شناخت فرهنگ، سوابق تاریخی و نمودهای طبیعی منطقه، شان و جایگاه اکوسیستم را حفط کرده، فرصت های اقتصادی درآمدزایی را برای مردم محلی ایجاد میکند(زاهدی،۱۳۹۳: ۱۱۹).

در این رویکرد مزایای زیادی به چشم می خورد از جمله :

• آسیب کمتر به محیط زیست
• نمایان تر شدن جاذبه های موجود
• کاهش هزینه های اقتصادی
• افزایش علم مسافران و گردشگران
• افزایش درآمد روستائیان
• کاهش مهاجرت روستائیان به شهرها
• احیا و حفظ بافت کشاورزی و سنتی

اهداف گردشگری پایدار به عنوان الگویی برای توسعه پایدار عبارتند از:

1. اصلاح کیفیت زندگی جامعه میزبان
2. تامین تجارب کیفی برای بازدیدگر
3. حفاظت محیط زیست جامعه ی میزبان

خصوصیات گردشگری پایدار عبارتنداز:

1. حفظ منابع به صورت پایدار
2. بازریابی و تبلیغات مناسب
3. کاهش بیش از حد مصرف و اتلاف منابع
4. حفظ تنوع
5. برنامه ریزی استراتژیک
6. حفاظت از نظام اقتصاد محلی برای حفظ محیط زیست
7. مشارکت محلی مردم در برنامه ریزی
8. مذاکره با افراد با نفوذ محلی
9. انجام تحقیقات در جهت بهبود کیفیت خدمات
10. آموزش نیروی انسانی ماهر
11. کنترل و نظارت بر فعالیت های خدماتی و استفاده ا زتجارب دیگران(سقایی و مسعودی،۱۳۹۶: ۱۱۶و۱۱۷).

۴-بررسی کاروانسراهای ایران

در این پژوهش ابتدا به بررسی کلی و اجمالی در رابطه با کاروانسراهای  ایران و چگونگی شکل گیری آنها صورت گرفته است و در ادامه به بررسی کالبدی و فرمی و فضایی کاروانسرا پرداخته شده است.

کاروان ( گروهی مسافر ) + سرای ( خانه و مکان ) = مکانی که کاروان را در خود جای می دهد(دهخدا،۱۳۶۵،ج۳۹، ۱۴۷).

از جمله نام های متفاوت کاروانسراها با توجه به عملکردهای مختلف : کاربات – رباط – ساباط – خان.

سابقه کاروانسرهای ایران به دوره هخامنشی باز می گردد و علت ایجاد چنین فضاهایی ، خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهرها و آبادی ها از یکدیگر ، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه ضروری بوده است. در دوره ساسانی با اوج گرفتن تجارت تعداد کاروانسراها افزایش یافت ولی اوج تعدد کاروانسرا را در دوره صفویه داریم(مولایی ).

 به گفته ی ماکسیم سیرو در اواخر دوره ساسانی دو نوع کاروانسرا ساخته میشد، یکی از آنها شامل حیاطی بود که در اطرافش یک نوع دالان عریض برای چهارپایان ساخته بودند و نوع دوم شامل تالارهای مستطیلی است که در اطراف حیاط مرکزی قرارگرفته اند. در کاروانسرای نوع اول مسئله اقامت مسافران در نطر گرفته نشده است.

در دوره اسلامی پلان این دو نوع کاروانسرا تلفیق میشود به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاق کاروانیان احداث میشد و در پشت آنها دالان عریضی برای نگهداری چهارپایان احداث میگردید(قبادیان، ۱۳۹۰).    

کاروانسراها تابع شیوه سنت و سبک رایج زمان خود بوده اند اما به طور کلی دارای شاخصه های معماری مشترکی نیز میباشند از جمله:

• استفاده از فرم ایده آل ایرانی ها یعنی حیاط مرکزی
• طراحی پلان به صورت دوفضای تابستان نشین و زمستان نشین
• در نظر گرفتن اصول درونگرایی و محرمیت
• استفاده از مصالح بوم آورد(ارزاقی و اسمعیل پور، ۱۳۹۵)

به طور کلی انواع کاروانسراها به دو دسته ی درون شهری و برون شهری تقسیم می شود که بی تردید در کاروانسراهای برون شهری روابط اجتماعی بالا بوده و این تماس و تلاقی انسان ها تاثیر شگرفی بر مردم این مرز و بوم گذاشته است.

انواع کاروانسراها از لحاظ فرم بر اساس اقلیم به سه دسته ی :
۱ ) حیاط دار مرکزی ایران که زیباترین ، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسراهای ایران را شکل می دهد.

۲ ) کرانه های پست خلیج فارس.

۳ ) کاملا پوشیده و کوهستانی(ارزاقی و اسمعیل پور، ۱۳۹۵).

کاروانسراهای ایران معمولا دارای پلان مربع یا مستطیل می باشند و ورودی برجسته و با دیوارهای بلند و گاها بادگیر در انتهای آنها تعبیه شده است.

تقسیم فضاها در کاروانسراها:

• فضای انسانی: شامل حجره ها- اتاق مسکونی- ایوان ها – حیاط
• فضای دامی: اصطبل و آخور
• فضای خدماتی و رفاهی: نمازخانه- آب انبار- حمام- آسیاب
• فضای امنیتی: مجموعه ورودی (شامل دروازه ورودی، هشتی، اتاق هایی در دوطرف که معمولا در میانه ی ضلع جنوبی کاروانسرا قرار دارند.)- برج ها- دیوارهای کنگره دار خارجی(کاظمی و کهزادی).

۵-خصوصیات کالبدی و اجزا و عناصر کاروانسراهای ایران

با بررسی نمونه های کاروانسراهای ایران ملاحظه میشود پلان و نقشه بسیاری از کاروانسراها با کادر بیرونی مشخص در نگاه اول بسیار به هم شبیه میباشند به طوری که کسانی که در این زمینه تخصصی ندارند توانایی تشخیص کاروانسراها را از هم ندارند. نکته جالب اینکه مقایسه بیش از ۲۰۰ پلان مشابه کاروانسرا با یکدیگر نشان میدهد که حتی دو پلان را نمیتوان یافت که از نظر شکل و تقسیم بندی داخلی عین هم باشند و این بیانگر نبوغ و خلاقیت معماران گذشته ایرانی است(هادی زاده کاخکی،۱۳۹۳: ۹۷).

در کاروانسراها سلسله مراتب فضاسازی و فضاهای پرو خالی و همچنین نحوه دسترسی و… دیده شده که جادارد در رابطه با فضای معماری صحبت شود(نصرملک و عادلی، ۱۳۹۴).

خصوصیات کالبدی کاروانسراها به این شکل بود که نسبت ارتفاع به طول و عرض اتاق ها کم بود و اصطبل اطراف اتاق ها باعث گرم کردن اتاق های کاروانسرا می شد. بر روی سکوی برآمده ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است طاقگان هایی واقع شده اند که نمای داخلی را مفصل بندی کرده اند و در پشت آن ها حجره های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است(              ،               ) ورودی کاروانسراها با هشتی شروع می شد. نور و تهویه نیز با دریچه هایی در بالای اطاق ها تامین می شد.

در اقلیم سرد فضای بخاری و آتشدان بیشتر از سایر اقلیم ها بوده است و از مصالحی با جرم حرارتی بالا مثل سنگ استفاده می کردند و در این اقلیم تعداد بارشو اندک و کوچک بوده و یک تالار وسیع برای مسافران و دور تا دور دالان سراسری برای چهارپایان در نظر گرفته میشد .

در اقلیم کرانه پست خلیج فارس پلان کاروانسراها چهارگوش و صلیبی است و حیاط مرکزی در این اقلیم وجود ندارد و همه اتاق ها به بیرون راه دارند و سکویی دور تا دور جهت کوران فضا در نظر گرفته شده است  .

در اقلیم مرکزی ایران یک حیاط و دو یا ۴ ایوان معمولا به عرض ۲m قرار دارد. اصطبل پشت اتاق مسافران قرار می گیرد و اتاق مسافران چند پله بالاتر از حیاط قرار می گیرد که گرد و خاک و آب به داخل اتاق نفوذ نکند. در این اقلیم کاروانسراها درون گرا و محصور هستند و پوسته خارجی آن ها بسته است(            ،              ).

در بعضی از کاروانسراها فضاهای خدماتی مانند حمام،آسیاب ، نمازخانه نانوایی ، چایخانه و بازارچه نیز وجود داشته است(        ،       ).

در کاروانسرا های درون شهری معماری مطابق با بافت شهر بوده و معمولا دو طبقه می باشندکه زیر زمین نیز دارند و فاقد اصطبل میباشند و معمولا کوچک تر از کاروانسراهای برون شهری هستند که حجره های پایین انبار کالا بودند و حجره های بالا برای منزل دادن مسافران بوده است(             ،               ).

کاروانسراهای برون شهری کاملا مستقل بوده و فرم قلعه دارند که امنیت مسافران را تامین می کردند. در کاروانسراهای برون شهری به علت ارزان تر بودن زمین یک طبقه است و بزرگتر از کاروانسراهای درون شهری است و اصطبل بزرگی نیز دارند(            ،              ).

برخی از ویژگی های به کار رفته در معماری کاروانسراهای ایران(سایخانی و همکاران، ۱۳۹۱)

در انتها به جمله ای از پوپ می رسیم که بیان می دارد :

هیچ جای دنیا نمی توانیم کاربرد و ویژگی خاص کاروانسرای ایرانی را ببینیم . به طور کلی اجزا موجو در کاروانسراهای ایران شامل اتاق ، ایوان ، باره بند ، طویله ، انبار ، اغلب بازارهای در بدو ورودی و همچنین چند اتاق بر روی سردر بنام غلاف خانه که برای کاروان سالار است( مولایی ).

۶-کارکرد کاروانسراها

با برداشت و بررسی و نتیجه گیری از مطالب ذکر شده در کتاب کاروانسرا در ایران نوشته ی سعید هادی زاده کاخکی میتوان به این نتیجه رسید که عملکردهایی قابل تصور برای کاروانسراهای ایران با توجه به یادداشت ها و سفرنامه های افرادی همچون ناصرخسرو و … میتواند موارد ذیل باشد:

• درداخل اصطبل ها همواره ایوانچه هایی برای اقامت درنظر گرفته شده که میتواند مورد استفاده و اقامت مسافران قرارگیرد و این ایوانچه های داخلی در زمستان به علت گرمای اصطبل بیشتر مورد توجه اند.
• نوکرها میتوانند در ایوانچه ها داخل اصطبل طبخ کنند.
• گاهی از ایوانچه ها و یا اتاق های کاروانسرا پنجره کوچکی به طرف آخور اصطبل باز می شود که شخص بتواند از آنجا نگاه کند ببیند که آیا از اسبش خوب پرستاری میکنند یا نه.
• مسافرها باید همه وسایل لازم را به دنبال خود داشته باشند.
• به طور معمول مسافر کارهایش را خودش انجام میداده مثلا غذا گرم میکرده، چراغ روشن میکرده است و… .
• آذوقه لازم بر سر راه از روستاییان اطراف خریداری می شده است.
• کاه و جو برای حیوانات در کاروانسرا برای فروش مهیاست.
• هرکسی میتوانسته به محض ورود ایوانچه ای برای خودش انتخاب کند و ربطی به فقیر بودن یا ثروتمند بودن شخص نداشته است.
• شب ها در کاروانسرا بسته میشده و حفاظت از آن به عهده ی نگهبانان است.
• در مجاورت کاروانسرا چند آب انبار وجود داشته است.
• استفاده از زیرزمین برای گریز از گرما.
• گاها استفاده از پرده برای خنک کردن هوا.

۷-بررسی مولفه های اگرو تکچر در کاروانسراهای ایران

به طور کلی از مهمترین شباهت های موجود بین مولفه های این رویکرد و عملکرد های کاروانسراهای ایران علت پیدایش این دو میباشد که هر دو برای ایجاد آسایش مسافران و ارائه انواع خدمات از قبیل خدمات بازرگانی، استراحت مسافرین، تهیه ی آذوقه، ایجاد جذابیت  و… برای مسافران شکل گرفته اند.

همانطور که گفته شد در کاروانسراها ترکیب فضاهای انسانی، دامی، خدماتی-رفاهی و امنیتی که در زیباترین شکل ممکن درکنار هم کار میکنند دیده می شود که این ترکیب فضایی و عملکردی در رویکرد اگرو-تکچر نیز قابل مشاهده است.

همچنین باوجود شباهت های کلی کاروانسراها در جزئیات شاهد تفاوت هایی هستیم که سرمنشا آنها، تغییر شرایط محیطی و اقلیمی سایت آن میباشد که هر یک از کاروانسراهای ایران را منحصر به فرد و متمایز میکند. این ویژگی کاملا در رویکرد اگرو-تکچر قابل مشاهده است و میتوان شاهد متفاوت بودن شرایط جامعه و محل میزبان و تنوع فرهنگی ساکنین محدوده ی توریستی بود که با وجود این تفاوت های اقلیمی، جغرافیایی، فرهنگی، جاذبه های خاص خود را برای توریست ها به عمل آورده اند و آماده ی خدمت رسانی به مسافران میباشند.

با بررسی جزئیات این دو مبحث یعنی رویکرد اگروتوریسم و کاروانسراهای سنتی ایران به این نکته توجه میشود که مزایای یکسانی در این دو مقوله به چشم میخورد از جمله:

• کاهش آسیب به محیط زیست و حتی حفاظت از آن
• نمایان تر شدن جاذبه های موجود
• کاهش هزینه های اقتصادی
• افزایش علم مسافران
• افزایش درآمد افراد محلی میزبان
• کاهش مهاجرت افراد محلی میزبان
• احیا و حفظ بافت کشاورزی و سنتی
• اصلاح کیفیت زندگی جامعه میزبان

با توجه به موارد ذکر شده در این پژوش و بررسی مولفه های رویکرد اگرو-تکچر و تطبیق آن با عملکرد و کارکرد فضاهای کاروانسراهای سنتی ایران میتوان به دسته بندی زیر رسید:

9-نتیجه گیری

 منابع

• احمدی، زهرا، معماری پایدار الگوهای پایداری در معماری ایران، تهران: انتشارات اول و آخر، ۱۳۹۳.
• امیرحاجلو و همکاران، سعید، تاملی در علل توسعه و تخریب اقامتگاه های شاهی میان راهی دوران صفوی با نگاهی بردولت آباد، علی آباد ریگ و دمبی در شمال اصفهان، مرمت آثار و بافت های تاریخی فرهنگی، سال دوم، ش۳، بهار و تابستان ۱۳۹۱.
• ارزاقی، الهام و اسمعیل پورروشن، علی اصغر، جستاری بر انواع کاروانسراها در ایران، کنفرانس بین المللی مهندسی معماری و شهرسازی، تهران، خرداد ۱۳۹۵.
• ابراهیم زاده، آرمین و قاراخانی، علیرضا، بررسی کارکرد و جزئیات معماری کاروانسراهای صفوی و چگونگی احیای آنها(نمونه موردی کاروانسرای گدوک)، کنفرانس بین المللی عمران معماری و شهرسازیایران معاصر، تهران، مرداد۱۳۹۶.
• پیری، سعید و افشاری زاده، سمیه، مطالعه کاروانسرای درون شهری دوره قاجار همدان نمونه موردی: کاروانسرای حاج صفرخانی، پژوهش های باستان شناسی ایران، ۲۰۷، ۱۳۹۴.
• پیری، سعید، گیلانی، روبینا، اگروتوریسم )توریسم کشاورزی( افقی نو در گردشگری، کشاورزی، معماری، همایش ملی افق های نوین در توانمند سازی و توسعه پایدار معماری و عمران و گردشگری و انرژی و محیط زیست شهری و روستایی، مرداد۱۳۹۳.
• دیمیاد و همکاران، زهره، تحلیل جایگاه کاروانسراهای تاریخی در توسعه پایدارشهری(نمونه موردی: کاروانسرای دهدشت)، همایش بین المللی عمران و معماری و شهر سبز پایدار، ۱۳۹۶.
• زاهدی، شمس السادات، مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار با تاکید بر محیط زیست، تهران:دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ ۳، ۱۳۹۳.
• سریری و همکاران ،: عاطفه  ، معماری منظر ، مشهد ، کتابکده کسری ، ۱۳۹۲.
• سقایی، مهدی و مسعودی، محمد باقر، اکوسیستم های طبیعی و اکوتوریسم با تاکید بر ایران، تهران:مهکامه، ۱۳۹۶.
• ساعی و همکاران، علی، نقش جاذبه های مقصد گردشگری در جذب توریسم فرهنگی گردشگران خارجی در شهر اصفهان، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال ششم، شماره ۲۰، پائیز ۱۳۸۹.
• سلیمانی صدر، ملیحه و جهانگیریان، فاطمه، تحلیلی بر کاروانسراهای ایرانی، همایش بین المللی معماری و عمران و شهرسازی در آغاز هزاره سوم، تهران، ۱۳۹۶.
• سبحانی، پویان و بارانی، صالح، نقش کاروانسراها در حیات فرهنگی – اجتماعی و اقتصادی ایران، کنفرانس بین المللی دستاوردهای نوین پژوهشی در عمران و معماری و مدیریت شهری.
• سربندی، سمانه، محمودی، مهنوش، بررسی تاریخچه و ویژگی های کاروانسراهای ایران و چگونگی احیا هویت و بازآفرینی آنها در هتل های امروزی، همایش بین المللی عمران معماری و شهرسازی در آغاز هزاره سوم، تهران، شهریور ۱۳۹۶.
• ظهوریان، زینب و شاهکار، عبدالحسین، گونه شناسی کاروانسراها در معماری ایرانی، همایش بین المللی عمران معماری و شهرسازی در آغاز هزاره سوم، تهران، تیرماه ۱۳۹۵.
• عالی و همکاران، حسین، گونه شناسی انواع کاروانسرا در مناطق کویری ایران از منظر معماری، تهران، خرداد۱۳۹۵.
• فروزنده و همکارن، نسیم، بررسی و مطالعه کاروانسراهای ایران، همایش بین المللی عمران معماری و شهرسازی، تبریز، ۲۰۱۵.
• قدس، علی و اصغرزاده، علی، معماری مبتنی بر بوم-استفاده از مدل های شناختیلایه ای در روندطراحی پارامتریک(نمونه موردی : سایت مرنحاب)، مسکن و محیط روستا، ش۱۴۴، زمستان۱۳۹۲.
• کاظمی، فروغ و کهزادی سیف آباد، عمران، باززنده سازی کاروانسراها و نقش آن در احیا هویت شهری(نمونه موردی:کاروانسرای دهدشت)، کنفرانس پژوهش های معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران.
• لغت نامه دهخدا، جلد۳۹
• مولایی، معصومه، بررسی انواع کاروانسراهای ایران ، سازمان نظام مهندسی ساختمان گیلان، نشریه فن و هنر، شماره ۵۰.
• نصرملک، مینا و مهدوی عالی، مهدی، بررسی فضاهای اقامتی کاروانسراها و تصویر آنها در هتل های امروزی، کنفرانس تخصصی معماری و شهرسازی ایران، موسسه عالی علوم و فناوری شیراز، خرداد ۱۳۹۴.
• هادی زاده کاخکی، سعید، کاروانسرا در ایران ، از ایران چه می دانم؟، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۹۳.
• URL1: SHAHRARAONLINE.COM/NEWS/40789
• url2:pararia.pariblog.com
• امکان سنجی جاذبه های توریستی _ اگرواکوتوریستی در توسعه روستایی، ۱۳۹۰.
• گردشگری روستایی و اصول توسعه گردشگری پایدار ، همایش ملی عمران و معماری ، ۱۳۹۴.
• بررسی چگونگی تاثیر طراحی محیطی بومی بر گردشگردی روستایی ، پاییز ۱۳۹۶.
• caballos,1996
• zumbado,2010
• naghsh-negar.ir
• https://memarnet.com/fa/node/61